[Nettime-nl] Franco Berardi genaamd Bifo: Voor een Europa in Mineur

[Patrice Riemens <patrice@xs4all.nl>]

Voor een 'Europa in Mineur'.
door Bifo.


Begin juni 2003 lieten een aantal vooraanstaande Europese intellectuelen, 
daartoe aangezocht door Juergaen Habermas en Jacques Derrida, in een 
meerdere landen enkele bespiegelingen verschijnen met het doel een 
bijdrage te leveren aan het Europese eenwordingsproces, dat door een 
buitengewone delicate en zelfs dramatische fase verkeert. Het was hoog 
tijd dat er zoiets gebeurde, aangezien het Europees project in de 
voorbijgaande jaren nauwelijks enig sociale mobilisatie noch individuele 
reflexie vermocht aan te zwengelen, laat staan enige hartstocht wist op te 
wekken binnen de Europese 'civil society'. Het Europees eenwordingsproces 
was het domein gebleven van bankiers en burokraten, het droog construct 
van een zuiver administratief mechanisme.

De text van Habermas en Derrida heeft dus een positieve functie in de zin 
van een oproep om intellectuele verantwoordelijkheid  te nemen door Europa 
als een zwaartepunt te maken van ons aanhoudende zorg, niet alleen in 
politiek maar ook in filosofische opzicht. Maar ik vrees dat het paradigma 
dat ten grondslag ligt aan hun gedachte en initiatief ten een male niet in 
staat is om de ernst van de huidige situatie het hoofd te bieden.  De 
poging van Habermas en Derrida getuigd van hoogstaande gevoelens, doch is 
tot mislukken gedoemd omdat zij het standpunt vertegenwoordigd van een 
culturele identiteit die niet langer geldigheid bezit.


Het nationaal-liberalitarisme als maatschappelijke ontwrichting en 
preventieve oorlog.

Wij zijn de laatste maanden getuige geweest van de nederlaag van het 
Europese eenwordingsproject zoals wij die tot nu toe gekend hebben. Deze 
nederlaag is het rechtstreeks gevolg van de vershuiving in het conceptueel 
paradigma die in de Europese geschiedenis plaats heeft gevonden: wij laten 
thans het humanisme en de verlichting achter ons. De tekenen van deze 
nederlaag kwamen overduidelijk naar voren met de botsing die plaats vond 
tussen de Frans- Duitse kern binnen de Europese Unie en het oorlogzuchtige 
front dat ontstond in het kielzog van het Bush presidentschap.

Het oorlogzuchtige front heeft zich als taak gesteld de onbegrenzde 
uitbreiding van het dogma van het neo-liberalisme. Zelfs nu duidelijk is 
geworden dat dat het primaat van het individueel belang boven het 
collectieve de structuren van het beschaafde maatschappelijk bestaan heeft 
ondermijnd of zelfs vernietigd, zijn de heersende groepen beslist niet van 
plan om op het door hen gevoerde beleid terug te komen.  Het 
nationalistiesch egoisme, of zelfs dat van clans, heeft thans de overhand 
gekregen op de mondialiseringsvertogen. Autoritair overheidsingrijpen 
neemt steeds vaker de plaats in van de dynamiek van de 'vrije markt' om de 
belangen van de multinationale ondernemingen veilig te stellen.  Wat onder 
het paraplu van het Amerikaanse beleid van totale oorlogs aan het ontstaan 
is, is een nationalistiche vorm van neo-liberalisme dat in wezen 
anti-globalistisch is. Wij noemen het 'nationaal-liberalitarisme'. De 
privatisering van het water, van het erfelijk materiaal, van de 
(tele-)communicatie ruimte zijn even zovele nieuwe domeinen waar de 
multinationals hun veroveringsscenarii realiseren. Het Europees project 
kan alleen maar zin hebben als het afstand neemt en zich onafhankelijk 
maakt van deze tendensen, en hun omverwerping voorbereidt. Maar de huidige 
groep Europese leiders heeft noch het benul, noch de intentie, en 
allerbelangrijkst: helemaal niet de macht om zich op te werpen tegen de 
nationaal-liberalistische blauwdruk. En het is daarom dat het er niet in 
slaagt om het Europees projekt te realiseren, hetgeen juist het reflexie 
onderwerp en vooral het actie voorwerp moet zijn van de 
anti-kapitalistische sociale bewegingen. Slechts onder die voorwaarde zal 
het Europees eenwordingsproces een origineel karakter behouden. Het is 
alleen daarin dat de anti-liberalistische sociale bewegingen een positieve 
levensdoel zullen vinden. 


De gevaarlijke illusie van het Europees nationalisme.

Op het zelfde moment als de oorlogzuchtige toonzetting van de Amerikaanse 
regering aanzwelde grepen de illusies omtrend de autonomie van de Europese 
politieke entiteit om zich heen. Ondanks, of juist dankzij de 
ondergeschikte strategisch en militair status van Europa, hebben velen 
gedacht dat Europa een alternatief op het Amerikaans model kon zijn.

Toen ze zich tegen de Amerikaanse aanvalsoorlog strategie verzetten hebben 
Frankrijk en Duitsland (vooreerst) hun eigen economische en geopolitieke 
belangen verdedigd. En zij hebben verloren. Het tamelijk nazi-achtig 
aandoende motto "Shock and Awe" als titel van de 'film' die wij machteloos 
hebben moeten aanzien laat duidelijk blijken dat de Amerikaanse strategie 
erop gericht was niet alleen de Arabische landen, of de Islamitische 
wereld te bedreigen en diepe angst aan te jagen, maar ook alle 
natie-staten en alle sociale stromingen en bewegingen die op zoek zijn 
naar alternatieven op de globale nationaal-liberalistische dictatuur (*). 
Als wij tegenover deze dreiging alleen maar een nationalistisch getint 
Europees projekt stellen, hebben we de slag bij voorbaat verloren. Europa 
zal nimmer in staat zijn om een militaire macht te worden dat het 
Amerikaans nationaal-liberalitarisme (*) het hoofd zal kunnen bieden, of 
zelfs zal kunnen indammen. En mocht ze toch daartoe in slagen, door een 
machtige en verenigd leger op te bouwen en een onwaarschijnlijke eenheid 
in de politieke besluitvorming te bereiken, dan zou dat alleen maar in een 
nieuwe nachtmerrie betekenen, en niet een bevrijding uit de huidige 
nachtmerries.


Niet Amerika, niet Europa, maar een wereldwijde beweging tegen de oorlog 
en het nationaal-liberalitarisme.

Zelfs binnen de andersmondialiseringsbeweging heeft het idee van een 
tegenstelling tussen Amerikaanse hegemonie en Europese autonomie voet aan 
de grond gekregen, waarbij die autonomie de verdediging van de 
burgerrechten en een wat meer sociaal-democratisch getemperde vorm van 
economisch liberalisme zou inhouden. Men moet deze voorstelling van zaken 
resoluut van de hand wijzen: er is niet zoiets als Amerika eenerzijds en 
Europa anderzijds, er is een Europees-Amerikaanse demokratische publieke 
opinie die tegen de oorlog is - al vertegenwoordigd zij een ruime 
meerderheid in Europa en een minderheid in de Verenigde Staten. Dat is het 
probleem.

Moeten we Europa dan maar vergeten? Geenszins. De demokratische 
anti-liberalistische beweging moet  het concept van een Europa dat 
opgebouwd moet worden langs de lijn van geopolitiek of economisch 
nationalisme bestrijden en daar tegenover een projekt stellen van Europese 
eenwording gebaseerd op post-natie-staat uitbreiding van onderop. Wat het 
aantrekkelijkste van Europa is, is het bestaan van netwerken die met geen 
enkel teritorium overeen komen, en die ver buiten de grenzen van 
historisch en aardrijkskundig Europa reiken. Tegelijkertijd moet men gaan 
nadenken over een  toekomst   van de Verenigde Staten zonder in 
anti-Amerikanisme te blijven steken.

Amerika nu  glijdt af naar een vorm van militair fascisme. In een artikel 
getiteld 'Gaining an Empire, Losing Democracy' schreef Norman Mailer dat 
"de combinatie van capitalistische macht, gemilitariseerde maatschappij en 
het fanatisme van de vlag thans geleid heeft tot een pre-fascistische 
stemming in de Verenigde Staten".Het is niet moeilijk zich voor te stellen 
dat de Bush clan hetzelfde soort gevaar zou kunnen voorstellen als de 
Duitse nationaal-socialistische partij, met dien verstande dat zij wapens 
van massa vernietiging bezit waar Hitler gelukkig geen beschikking over 
had. Maar de Verenigde Staten Anno Nu zijn niet het Duitsland van de 
Dertiger jaren. Het is absoluut noodzakelijk om de nadruk te leggen op de 
onvereenigbaarheid tussen de Amerikaanse libertaire en democratische 
traditie en het 'Bushy' nationalisme, wil men niet in de val lopen die de 
ideologie van de preventieve oorlog voor ons klaar legt. Bush is in de 
allereerste plaats de vijand van het Amerikaanse volk. Het is dan ook 
vanuit de Verenigde Staten zelf dat de wereldwijde beweging Bush moet 
verslaan, en een einde moet maken aan de nationalistische waan, en aan het 
extreem neo-liberalisme die deze waan heeft veroorzaakt. De opbouw van een 
Europees blauwdruk moet ook daartoe dienen, namelijk niet in het poneren 
van een tegenstelling tussen Europees identiteit en Amerikaanse 
deterritorialisatie, maar in het doen ontstaan van een nieuwe sociale 
beweging die het nationaal-liberalitarisme uiteen zal doen spatten.


De verloren erfenis van de Europese Verlichting

Met de oproep van Habermas en Derrida heeft de Europese intellectuele 
aristocratie een meer verheven opzet proberen te lanceren, die gebaseerd 
is op het Europees cultureel erfgoed. Maar wat leeft daar nog echt van? 
Aan de basis van de Europese politieke traditie vinden wij een verzameling 
momenten die een gemeenschappelijke grondslag delen: het primaat van het 
recht op het geweld, als manifestatie van de almacht van de Rede. Echter, 
de uitzaaing van particularistisch geweld, de verbreiding van 
massa-vernitigingswapens, het zich afficheren van een hegemonisch, doch 
niet universele,  politieke regelaar - en een die niet op de wet, het 
recht, of de rede is gebaseerd, maar op afschikking - lijkt deze te doen 
verschijden, net zoals het gebruik van geweld als onderdeel van bedreiging 
of dwang.  De twee filosofische sleutel elementen van de moderniteit die 
de essentieel grondslag van de Europese cultuur vormen zijn de 
fundamentele mensenrechten en het universele karakter van de Rede zoals 
die door de Verlichting zijn uitgeroepen, alsmede het uit de Romantiek 
voortkomende principe van een volkse nationale en territoriale identiteit. 
Welnu, dit zijn precies de twee elementaire kenmerken van de Europese 
culturele identiteit die thans de wereldbuehne lijken te verlaten. 

De deterritorialisatie die door het de telematika en het info-capitalisme 
in gang is gezet heeft een crisis van de traditionele identiteiten 
veroorzaakt en tegelijkertijd de drang naar reactieve identiteiten 
opgevoerd. Wat van het Romantisme overblijft zijn tegenwoordig 
geperverteerde verschijnselen van populistisch nationalisme of erger nog, 
van racistisch localisme en geweldadig communitarisme. Het Romantisme is 
zijn progressief karakter geheel kwijt geraakt en het verlichtingsdenken 
is van elk universele regeringsmacht gespeend, omdat het in de reele 
wereld de tegen elkaar bewapende particularismen zijn die nu de dienst 
uitmaken.

In de maanden die vorafgingen en in de maanden die volgden op de oorlog in 
Irak heeft het Amerikaans presidentschap een enkel boodschap uitgezonden: 
te weten dat niets belangrijker is dan naakte macht. Daarom zijn en de 
Veiligdsraad en de Europese Unie gelijk buitenspel gezet toen ze afstand 
namen van het besluit om een  preventieve oorlog te voeren. Het 
Amerikaanse presidentschap heeft geen enkele moeite genomen om de 
betekenis van haar daden te verzachten of te verhullen. Het primaat van de 
naakte macht is deel gaan uitmaken van de doctrine. Wij moeten daarvan 
acte nemen: dit is de nieuwe doctrine die in de plaats komt van het 
moderne politiek universalisme: het recht betekent niets, alleen naakte 
macht telt. Voor het verlichtingsdenken, dat de basis vormt van het 
Europese cultureel construkt betekent het niets anders dan een volledige 
nederlaag.


De andersmondialiseringsbeweging na 15 februari 2003.

15 februari was het eindpunt van de geschiedenis van de wereldwijde 
beweging die in Seattle begonnen was. Deze nu is op een keerpunt 
aangeland. De beweging zelf was gebaseerd op de aanname dat mobilisatie 
door middel van betogingen in staat zou zijn om het consensus betreffende 
de neo-liberale politiek te ondermijnen. Dat was correct en het bleef waar 
van Seattle tot en met Genua. Echter, na de 11e September is het gezag 
over de capitalistische mondialisering overgegaan van de handen van de 
politieke klasse die tot nog toe de mondialisering had bestuurd in die van 
een zuiver mafieuze afsplitsing daarvan. Wij geloven niet dat het mogelijk 
is om dit mafieus smaldeel een halt toe te roepen door middel van een 
politieke kritiek, en evenmin door het ondermijnen van de consensus. Zij 
kan namelijk de oorlog uitroepen wanneer het haar uitkomt en daarbij het 
consensus opleggen. Het handelen van de Bush regering na de 15e Februari 
betekent niets anders dan het volgende: "Wij hebben het consensus in het 
geheel niet nodig. Wioj oefenen macht uit door geweld, door systematische 
bedreiging en door een wereldomspannende infiltratie apparaat van het 
collectief bewustzijn waarvan de hoogste bazen Rupert Murdoch and Bill 
Gates heten, en de flunkies lokale mafiabaasjes zijn zoals Berlusconi."

Wij moeten deze boodschap begrijpen en de logische consequenties eruit 
trekken: de beweging moet haar methode van actievoeren veranderen. De 
beweginge heeft in de voorgaande jaren een buitengewoon resultaat bereikt: 
zij heeft de consensus betreffende het neo-liberaal beleid ondermijnd, zij 
heeft de eerste stappen gezet op weg naar een zelf-organisisatieproces van 
de cognitieve arbeid. Maar nu is de context zo dramatisch anders geworden 
dat doorgaan op dezelfde voet geen enkele zin meer heeft. De G8 top in 
Evian heeft dat aangetoond. G8-toppen en andere multilaterale 
bijeenkomsten van de groten van de mondialisering hebben weinig meer te 
betekenen. De macht is nu geconcentreerd in de handen van een enkele, 
planetair opererende club grote monopolisten op het gebied van energie, 
informatie of militaire technologie. Zodoende komt het houden van 
betogingen ter gelegenheid van de bijeenkomsten van de groten der aarde 
niet verder dan getuigenis afleggen.


De massa-zelfmoordaanslagen.

Op andere momenten van de moderne geschiedenis hebben mannen en vrouwen, 
wanneer zij geconfronteerd werden met onderdrukking en geweld, volstrekt 
terecht naar de wapens gegrepen, hebben verzetsgroepen gevormd en de 
tyranie bevochten. Vandaag de dag zal het niet zo snel gebeuren, omdat de 
nieuwe generatie begrepen heeft dat geweld tot fascisme leidt en dat de 
beweging zelf als uitdrukking van verzet voldoet. Geweldadig vezet is 
onverenigbaar met militant actievoeren. Bovendien is het onmogelijk om 
zich een ommekeer in de machtsverhoudingen voor te stellen, omdat de kloof 
tussen degenen die de macht bezitten en de meerderheid van de 
wereldmaatschappij absoluut is geworden: het komt overeen met het verschil 
tussen een atombom en een Molotov- cocktail. Maar er is een ander vorm van 
actie die wel een aannemelijke antwoord geeft op de wanhoop voor wie geen 
enkele hoop meer op een menselijke toekomst heeft: namelijk de 
zelfmopordaanslag. Zelfmoord is bezig de belangrijkste doodsoorzaak onder 
de jeugd te worden, en wij moeten er ernstig rekening mee houden dat een 
steeds groter aantal mensen, en niet alleen aanhangers van het Islamitisch 
geloof, ervoor zullen kiezen om zich zelf in een menselijke springlading 
te veranderen om hun eigen wanhoop teniet te doen en wraak te nemen op hun 
onderdrukkers. Het is een ijzingwekkende, edoch aller waarschijnlijke 
perspectief, die wij thans duidelijk vorm zien nemen, als ware het een 
massa trend, een besmettelijke en exemplarische vorm van gedrag bovendien, 
dat razendsnel om zich heen grijpt.


Er is geen hoop meer. Wij moeten de hoop opnieuw uitvinden.

Het is op het ogenblik wel erg moeilijk om te beweren dat er hoop is. 
Nochthans, tijdens de zwartste momenten van de Europese geschiedenis, toen 
de Wehrmacht overal in Europa binnenviel en het Nazi-beest zich wierp op 
haar machteloze slachtoffers, zag men hoop gloren aan de horizon. Het was 
de hoop op het communisme dat miljoenen arbeiders op de been hield, het 
was de hoop op democratie, op technische en sociale vooruitgang. Maar 
vandaag de dag is er van deze hoop niets meer over. Het woord communisme 
roept alleen maar associaties op met onderdrukking, leugenachtigheid en 
obscurantisme.  Het woord democratie verliest elke geloofwaardigheid op 
het moment dat Bush als de grootste verdediger ervan optreedt. De techniek 
heeft geweldige vooruitgang geboekt, maar het huidige machtsapparaat heeft 
het omgezet in een instrument van controle, geweld, onderdrukking en 
moord. 

Wij kunnen niet namens de hoop spreken: alleen huigelaars kunnen vandaag 
de dag beweren dat zij het koesteren. Maar we kunnen ons evenmin 
neerleggen bij het aanwaarden van de wanhoop, als ware het het laatste 
woord in de geschiedenis van de mensheid. Wij moeten de hoop heruitvinden. 
Dat is de taak van de beweging in deze nieuwe fase. Te weten heruitvinden 
wat niet meer is, en saboteren wat wel bestaat. En al die plekken, 
letterlijk en figuurlijk te verlaten waar de overheersing, de uitbuiting, 
en de oorlog de dienst uitmaken en een nieuwe horizont op te bouwen.

Europa moet nog uitgevonden worden. Het Europa waar de politici die in 
Brussel zitten het over hebben is een kadaver. Wij moeten het concept 
uitvinden dat in staat is om te functioneren als het constituerend 
principe van een nieuw, origineel, nog nooit vertoonde Europees lichaam, 
dat nietemin aangepast is aan de rijkdom die het symbolisch kapitaal heeft 
gegenereerd, maar het ook in toom houdt. En de potentie die ingesloten in 
het netwerk van de 'General Intellect' waarmaakt. Europa is geen 
vaststaande identiteit maar een toekomstig zijn gedragen door zeer 
omvangrijke sociale en economische krachten, die echter een positief 
horizont ontberen. Kan Europa als een territorium omschreven worden: Ik 
zeg van niet. Europa kan alleen maar begrepen worden als een verkering 
tussen nationale en regionale grondgebieden. Het is geen multinationale 
staat en evenmin een pact tussen natiestaten.


Europa als netwerk van netwerken.

Als wij gevraagd worden naar onze interpretatie van Europa, gebaseerd op 
onze eigen waarneming, kan ons antwoord alleen zijn dat Europa een netwerk 
van netwerken is. Vergeleken met op territorium gebaseerde politieken en 
de geschiedenis daarvan vertoont een netwerk nieuwe eigenschappen. 
Aleereerst heeft een netwerk geen vaste 'geometrie', het kan uitdijen of 
inkrimpen naar gelang de specifieke functies die het moet ontwikkelen. 
Bovendien kan een netwerk naast een andere bestaan zonder dat er sprake 
hoeft te zijn van een gemeenschappelijk territorium, en het kan met een 
ander netwerk functioneren zonder met deze samen te vallen.

Derhalve komt het stellen van de kwestie van de grondwet in en voor de 
Europese ruimte neer op het 'constitutionaliseren' van het toekomstig 
zijn: netwerken zijn niet, ze worden.  Kan je het 'worden' in een grondwet 
vangen? Dat is allen maar mogelijk als je je een grondwet voorstelt dat 
werkt als een (software) programma, namelijk als een verzameling 
technieken die gemaakt zijn om de regels aan te passen elke keer dat de 
inhoud van hun toepassingsgebied verandert. En de algemene methode hierbij 
is het verlenen van privileges aan de minderheid. De minderheid is 
namelijk de rooilijn waarlangs het netwerk zich uitbreidt, zich ontwikkeld 
en zichzelf wordt. Binnen een netwerk geldt het gezag van de minderheden.

Moderne democratie is gebaseerd op het regeren door of namens de 
meerderheid. Die regel had zijn goede gronden zolang de geldigheid van de 
wet in het territorium gelegen was, en het territorium een Newtoniaanse 
ruimte was waar het principe gold van de ondoordringbaarheid der lichamen, 
en waar tegenstrijdige, want ruimtelijk samenvallende, belangen speelden. 
Maar in een netwerk is iedereen in de minderheid, want in een onbestemde - 
alsmaar groeiende of krimpende - ruimte is het vaststellen van stabiele 
meerderheden onmogelijk. Niemand kan op zich zelf het bevel voeren.

Het radikaal overdenken van de democratie is dus aan de orde van de dag. 
Het woord democratie is een leeg begrip geworden op het moment dat de 
globale dimensie de overhand heeft gebkregen op de lokale, nationale of 
regionale dimensies. Wat voor een democratie is het waarbij multinationale 
ondernemingen de regels bepalen die het leven van miljarden mensen 
beinvloeden zonder deze allesbepalende beslissingen aan enig vorm van 
parlementaire goedkeuring of toestemming door middel van de stembus te 
hebben onderworpen? Anderzijds kan men zich niet goed voorstellen dat 
democratie in de toekomst zou bestaan uit het klakkeloos toepassen van het 
stelsel van 'een persoon een stem' op een mondiale schaal. Men kan zoiets 
wel als voorstel naar voren schuiven, het helpt het probleem te poneren, 
maar het is niet echt een optie. Niet zozeer vanwege de praktische 
bezwaren van een werledwijde stembusslag, daar zou vast wel iets op te 
verzinnen zijn, maar vooral omdat een werledwijde politieke besluitvorming 
alleen maar zijn beslag kan krijgen als rekening wordt gehouden met de 
verschillen, de bijzonderheden en onoverbrugbare ongelijkheden. Maar op 
dat nivo zullen het met name de multinationale ondernemingen zijn die 
onmiddelijk in de bres zullen springen om de uitdrukking van deze 
politieke wil te manipuleren: groot en oncontroleerbaar als ze zijn hebben 
ze al het arsenaal aan instrumenten in huis om de verbeelding, de 
behoeftes, de smaken, de  angsten en de illusies in hun modellen te 
vangen. Globale democratie betekent dus niet de vorming van een algemene 
wil uit de optelsom van de mondiale wensen, maar een vermenigvuldiging van 
beslissingsruimten en momenten, en een 'fractalisering' van de politieke 
besluitvorming. Zeer kleine gemeenschappen moeten in staat worden gesteld 
om zichzelf te besturen als onafhankelijke, maar met elkaar verbonden 
netwerken die op die manier de maatschappij vormen. Het Europees 
grondwettelijke ontwikkelingsproces moet uitgaan van een fractaal, 
genetwerkte, en mineure concept van de vorming van de volkswil.



Oorspronkelijk artikel in het Italiaans (juni 2003)
Verschenen in het Franse kwartaaltijdschrift 'Multitudes' 
(http://multitudes.samizdat.net)
# 14, Herfst 2003 in de vertaling van Giselle Donnard. ("Pour une Europe 
mineure")
Daaruit vertaald (moet kunnen, gebeurde met Tolstoy ook) door Patrice 
Riemens
Amsterdam, November 2003. 


Franco Berardi, genaamd Bifo, was een toonaangevend lid in de jaren '80 
van de vrije radio beweging in Bologna (radio Alice). Hij is schrijver en 
activist in de andersmondialiseringsbeweging die zich tegen 'corporate 
globalization' verzet. Hij runt de site  http://www.rekombinant.org   
Onlangs van zijn hand verschenen: "la fabbrica del infelicita: new economy 
e movimiento del cognitariato" (de fabriek der ongelukkigheid, nieuwe 
economie en de beweging van het kennis proletariaat).

--------

(*) Noot van de vertaler: Bifo (althans Giselle Donnard in haar vertaling) 
schrijft hier 'dictature nazi-liberale', zoals hij eerder schreef 
'national-liberalisme'. Ik heb dat laatste vertaald met 
nationaal-liberalitarisme, een woord dat in het Frans niet bestaat, maar 
in het Nederlands wel, althans begrijpelijk is (cf. het Engelse 
'libertarianism') als overtreffende trap van het (neo-)liberalisme. Het 
bijwoord 'nationaal-liberalistisch allitereert natuurlijk doelmatig met 
'nationaal-socialistisch'. Ik denk dat Bifo de term 'nazi-liberalisme' 
alleen maar gebruikt heeft bij ontstentenis van een woord in het Frans (cq 
in het Italiaans) dat de overtreffende trap van het (neo-)liberalisme 
uitbeeld. Maar ik heb vooral gemeend dat het woord 'nazi' in het 
Nederlands te laten staan een te gechargeerde indruk had gemaakt, en het 
betoog verzwakt - dan wel ontkracht zou hebben. Tevens heb ik ook wel 
'liberalisme' vertaald als 'neo-liberalisme', wat volgens mij de bedoeling 
vd auteur beter weegeeft in het Nederlands. Maar goed, hier zoals altijd 
geldt: traduttore traditore.  



______________________________________________________
* Verspreid via nettime-nl. Commercieel gebruik niet
* toegestaan zonder toestemming. <nettime-nl> is een
* open en ongemodereerde mailinglist over net-kritiek.
* Meer info, archief & anderstalige edities:
* http://www.nettime.org/.
* Contact: Menno Grootveld (grootveld@nrc.nl).